Bu yazının ilk bölümü olan Türkiye Türkçesinde İsim Gramer Kategorileri (İsim Çekim Ekleri) için buraya tıklayın.
Bu yazının ikinci bölümü olan Türkiye Türkçesinde Fiil Gramer Kategorileri (Fiil Çekim Ekleri) için buraya tıklayın.
Aşağıdaki tablo, belirtilen kaynaklardan elde edilen bilgiler ile oluşturulmuştur. Günümüz Türkiye Türkçesinin grameri konusunda Banguoğlu ve Ergin’in eserlerinden faydalanılmıştır. Göktürkçe’nin ekleri Ercilasun, Eski Uygur Türkçesi’nin ekleri Eraslan’ın eserinden, Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesinin çekim ekleri Argunşah ve Yüksekkaya,’nın, Çağatay Türkçesi Argunşah, Eski Anadolu Türkçesi ise Akar ve Gülsevin’in ayrı kitaplarından faydalanılarak ortaya konulmuştur.
Sonuç
Türkçe yapısı bakımından eklemeli bir dildir yani Türkçede bütün ekler kelimenin sonuna getirilir. Kelimenin sonuna eklendiğinde anlamını değiştirmeyen, ancak dilbilgisel fonksiyonunu değiştiren eklere çekim ekleri denir. Ekler, çok şekilli morfemlerdir. Yani bir ek morfemin çoğu zaman birden fazla eşbiçimlik’i[1] olur. Ekler kök veya gövdenin ses düzenine bağlı oldukları için, bu eşbiçimliklerden fonolojik olarak uygun olanı seçilir. Eklerin sayısı bellidir. İstenildiği zaman yeni ekler uydurulamaz. Sık görülen bir durum olmasa da kimi az işlek veya arkaik ekler diriltilebilir. İster yapım eki olsun ister çekim eki olsun ekleme sırasında kimi durumlarda kök veya gövde ile ek arasına yardımcı bir ses girer. Bu yardımcı ses, herhangi bir anlam veya göreve sahip değildir. Bu çerçevede tarih içinde ya pek fazla fonolojik değişime uğramadan ya da kademeli olarak belirli ses kuralları dâhilinde değişen Türkçenin ekleri kolaylıkla metinlerde tespit edilip, sıralanabilmektedir. 6. ile 10.yüzyıllar arasında yazı dili olarak kullanılan Türkçeyi temsil eden devirdir. Daha sonra Orta Türkçe devresi başlamış olsa da 13. asra kadar eski Türkçe özellikleri taşıyan metinler bulunmaktadır. Bu devrin Göktürk Türkçesi ve Uygur Türkçesi bölümleri bulunmaktadır. Bu dönemde artık elde sağlam, yazılı metinler bulunmaktadır ve dilde meydana gelen tüm değişiklikleri metinler sayesinde saptanabilmektedir. Mevcut incelemede dilin bu ilk yazılı metinlerinde bulunan biçimbirimler günümüz Türkiye Türkçesine kadar takip edilmiştir. Bu kronolojik incelemede kaynaklar kısmında belirtilen eserlerden faydalanılmıştır.
Bazı eklerin neredeyse hiç değişmeden günümüzde de halenn kullanılıyor olması, basılarının ise ek fiillerden asıl fiillere kaynaşıp, 4-5 sesli bir bağımsız biçimbirimden bir sesli bir bağımlı biçimbirime dönüşmesi Türk dilinin çeşitli kültür ve dillerle etkileşim halinde kalarak gelişmesine işaret eden örneklerdir. Zaman ve görünüş hususunda ortaya çıkan asimetri, isimlendirmelerdeki gariplik ayrıca dikkat çekmektedir. Emir, istek, şart yapılarının günümüz Türkiye Türkçesinde artık gramer kitaplarında yazıldığı gibi kullanılmadıkları üzerine ayrıca dipnotlarda tartışılmıştır. Bu kiplerde ve özellikle istek kipinde, günümüzde belli bir gramer biçiminin olmaması, sentaks ya da bağlam ile ifade edildikleri irdelenmiş, örneklendirilmiş ve tablolar oluşturulmuştur. Tarihi Türk lehçeleri konusu henüz yeni bir alan olduğundan bu konuda kitabî bilgilere sadık kalınmış, pek bir görüş ya da tartışma ortaya konulamamıştır.
Kaynaklar
Akar, A. (2018). Oğuzların Dili. Eski Anadolu Türkçesine Giriş, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
Argunşah, M., & Yüksekkaya, G. S. (2014). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri (3. Baskı). İstanbul: Kesit Yay.
Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin Grameri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Comrie, B. (1976). Aspect: An introduction to the study of verbal aspect and related problems (Vol. 2). Cambridge university press.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican: Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.
Ergin, M. (2009). Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri için: Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basın/Yayın/Tanıtım.
Gabain, A. V., & Türkçe, E. (2007). nin Grameri,(Çev: M. Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülsevin, G. (2017). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler (4. Baskı). Ankara: TDK Yay.
Hengirmen, M. (2006). Türkçe Temel Dilbilgisi. Engin Yayınevi.
İmer, K., Kocaman, A., & Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi.
Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
Tekin, Talat, Mehmet Ölmez: Türk Dilleri –Giriş-, Yıldız Dil ve Edebiyat: 2, İstanbul 2003.
[1] Aynı görevi gören, fonetik olarak eşbiçimlerde görünen söz unsurlarına eşbiçimlik denmektedir. Sözlük morfemlerinin eşbiçimlikleri bulunmamaktadır. Görev morfemlerinin birden fazla eşbiçimlikleri vardır. Bir biçimbirimin içinde taşıdığı biçimlikler, o biçimbirimin eşbiçimlikleridir. kal-dı/kat-tı, gel-di/git- ti, oku- du/koş-tu, gül-dü/dök-tü örneklerinde görülen ve hepsi aynı görevde bulunan -dı, di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü biçimlikleri eşbiçimliktir ve aynı grubun üyesi olarak şöyle gösterilirler: (-DX) -dı, di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü.
Daha fazla bilgi için kullanım iznini okuyunuz. Bu yazının görsel ve yazılarını kullanım iznine uyarak paylaşabilirsiniz.
Türk Dilbilim 